Göstergebilim nedir? Göstergebilimsel çözümleme örnekleri, edebiyatta metinlerarasılık, metinlerarası kavramlar kuramı, göstergebilim kavramları…
Dilerseniz, göstergebilim nedir, göstergebilim neyi inceler, kısaca bundan bahsedelim. Hazırsanız, göstergebilime giriş yapalım.
Göstergebilim (Semiyoloji) nedir?
Anlam ve göstergebilim… Göstergebilim ne demek? Göstergebilim hangi kavramları içerir? Düzanlam ve yananlam ne demek?
En genel ifadesiyle, göstergebilim, yaşadığımız dünyayı anlamlandırma yöntemidir. Göstergebilim, bir bütünü oluşturan parçaların bağıntı içinde olduğuna, anlamın karşıt öğelerdeki ilişkilerden doğduğuna inanır. Göstergebilim, iletişim açısından yeni kapılar aralar.
Göstergebilim ilkeleri arasında anlamlandırmaya ayrı bir parantez açabiliriz. Göstergebilim, esasen, anlamlar dünyasını çözmeyi amaçlar.
Göstergebilim, düzanlam yananlam kavramları özelinde ayrıca değerlendirilebilir. Biraz daha açmak gerekirse, herhangi bir sözcüğü ilk anlamında kullandığımızda düzanlam, ilk anlamı dışında kullandığımızda ise buna yananlam diyoruz. Bu konuda Mehmet Rifat’ı kaynak belirleyerek bir örnek verelim. Bir konuşmacının sözlerindeki anlamı düzanlam, konuşma biçiminin hangi yöreye ait olduğunu göstermesine de yananlam diyebiliriz.
Göstergebilim (semiyoloji) ile semiyotik aynı şey midir? Ülkemizde aynı anlamda kullanılsa da, Mehmet Rifat’a göre iki terimi birbirinden ayırmak gerekir. Semiyoloji, iletişim amacıyla yaratılmış göstergeleri yine iletişim sürecindeki işlevleri açısından araştırırken; semiyotik ise, bir dizge içindeki anlamları yeniden yapılandıran ve kendine özgü bir kuram geliştiren etkinlik alanıdır.
Psikanaliz ve göstergebilim de ilişki içerisindedir. Göstergebilim, psikanalizin dayanak noktalarındandır.
Göstergebilim (semiyotik) kaça ayrılır? Bazı göstergebilimcilerin, örneğin Peirce’in göstergebilimi üçe ayırdığını söyleyebiliriz. Nedir bunlar?
√ Anlambilim (Semantik)
√ Sözdizim (Sentaks)
√ Edimbilim (Pragmatik)
Göstergebilim nedir, konuştuğumuza ve göstergebilim hakkında kısa bilgi verdiğimize göre, biraz da göstergebilimcilerden bahsedebiliriz.
Göstergebilim temsilcileri
Çağdaş göstergebilimin öncüleri arasında Charles Sanders Peirce ve Ferdinand de Saussure gösterilebilir.
Diğer yandan, Thomas Sebeok, Yuri Lotman ve elbette Mihail Bahtin göstergebilimin önemli temsilcilerindendir. Ayrıca, Umberto Eco göstergebilim için değerli bir isimdir; onu da unutmamak gerekir.
20. yüzyılda dilbilim ve göstergebilim kuramları ve temsilcileri dediğimizde… Evet, Roland Barthes, göstergebilim için ayrı parantez açılması gereken isimdir. Göstergebilim incelemeleri Barthes etrafında döner desek, yeridir. Barthes göstergebilim kuramı doğrultusunda her şeyin bir göstergeler dizgesi olarak okunabileceğini, analiz edilebileceğini söyler. Göstergebilimsel yöntem için önemli eserler veren Barthes, arkasında intihar şüpheleri bırakarak trafik kazası sonucu yaşamını yitirmiştir.
Türkiye’de ise Mehmet Rifat göstergebilim ile âdeta özdeşleşmiş bir isimdir; göstergebilim ve yapısalcılık üzerine pek çok eser yazmıştır.
Edebiyatta göstergebilim temsilcilerinden bu kadar bahsetmişken, biraz da eserlere göz atalım.
Göstergebilim ile ilgili kitaplar
Semiyoloji kitabı mı arıyorsunuz? Peki.
Göstergebilimin ABC’si başta olmak üzere, Mehmet Rıfat’in, göstergebilim çözümleme örneği de sunduğu kitapları bir kılavuz ve kaynak niteliğindedir.
Roland Barthes’in Göstergebilimsel Serüven kitabı da mutlaka incelenmesi gereken bir eserdir.
Pierre Guiraud da yine Göstergebilim kitabıyla göstergebilimsel kuram için iyi bir kaynak vermiştir.
Göstergebilimin etkilerini roman üzerinde gösterdiği eserler de incelenmesi gerekenler listesinde yer almalıdır. Eco’dan Gülün Adı göstergebilim doğrultusunda okunması gereken bir kitaptır.
Göstergebilim çözümleme örneği
Göstergebilim çözümlemeleri için bir örnek üzerinde duralım. Bu konuda sevgili Mehmet Rifat’ın Göstergebilimin ABC’si kitabını kendimize kaynak belirleyeceğiz.
Başlayalım mı?
Kırmızı Başlıklı Kız masalını hepimiz biliyoruz. Şimdi, bu masalı çok kısaltarak alıntılayalım ve göstergebilim çözümlemesi nasıl yapılır, birlikte inceleyelim.
Kesit I
“Bir varmış bir yokmuş, evvel zaman içinde küçük bir Köylü Kızı varmış… Bir gün annesi ekmek pişirip… ‘Git bak bakalım, büyükannen nasıl…’ demiş…
Kesit II
Kırmızı Başlıklı Kız, bir başka Köy’de oturan Büyükanne’sine gitmek için hemen yola koyulmuş…
Kurt çok geçmeden büyükannenin evine varıp…
Kesit III
Kapıyı çalmış: Tak tak!
“Kim o?” -Benim! Kırmızı Başlıklı Kız demiş kurt…
Kesit IV
Ardından da kapıyı kapatmış ve büyükannenin yatağına girip…
…Kırmızı Başlıklı Kız’ın üzerine atılmış ve onu yemiş.”
Evet, gördüğünüz gibi, ilk adımımız masalımızı kesitlere bölmek; ikinci adımımız ise kesitlerin çözümlenmesidir.
Birinci kesit, masalın olay örgüsünü hazırlar. Göstergebilim mekân çözümlemesi açısından ilk belirlemeler de yine bu kesitte yapılır.
İkinci kesit, bir başka öznenin anlatıya dahil olmasıdır.
Üçüncü kesitte Kurt’un ilk edimini, dördüncü kesitteyse yine Kurt’un ikinci edimini okuyoruz.
Görüldüğü gibi, yukarıdaki anlatıyı kesitlere ayırarak yeniden birleştiriyor ve göstergebilimsel bakış açısına göre yeniden okuyoruz.
Diğer yandan, kişilerin bakış açısını da, Kurt’un bakış açısı, Kırmızı Başlıklı Kız’ın ve Büyükannen’nin bakış açısı ve anlatıcının bakış açısı olarak üçe ayırır Mehmet Rifat. Masalda uzamın ve zamanın düzenlenişini de yine kesitlere ayırarak farklı bir açıdan ele alır.
Daha ayrıntılı bir göstergebilimsel çözümleme için Mehmet Rifat’ın ilgili eserine göz atabilirsiniz.
Devam edelim.
Metinlerarasılık göstergelerarasılık
Metinlerarasılık nedir? Metinlerarasılık, edebiyat için önemli bir kavramdır. Metinlerarası anlam kurma, edebiyatta farklı bir bakış açısını, farklı bir okumayı da gerektirir.
Metinlerarası ilişkiler ile başlayalım. Metinlerarası ilişki nedir? Karşılaştırmalı edebiyat, metinlerarasılık ilişkisi ve örnekleri…
Bir eserde metiniçi ilişkiler olduğu gibi, metinlerarası ilişkiler ya da göndermeler de söz konusu olabilir. Bu da esere başka bir boyut kazandıracaktır.
Mikhail Bakhtin metinlerarasılık üzerinde önemli çalışmalara imza atmış, özellikle diyalojizm kavramıyla metinlerarasılık kuramına yeni bir boyut kazandırmıştır. Bahtin, diyalojizm kavramıyla, bir metnin kendinden önceki metinlerle ve o metinleri okuyanlarla bir ilişki içerisinde olduğunu belirtir.
Göstergebilim, edebiyat alanında da etkilerini gösteren bir bilimdir. Göstergelerarasılık metinlerarasılık yöntemleri için çeşitli örnekler gösterilebilir. Kara Kitap metinlerarasılık için iyi bir örnek olabilir. Dilerseniz birlikte inceleyelim.
Orhan Pamuk’un kitabının arka kapağında yazan şu ifadeler dikkat çekicidir: “…okuyucunun dönüp dönüp yeniden okumak isteyeceği hikâyelerle kurulmuş…”
Evet, bu açıdan da bakıldığında, Kara Kitap, metinlerarası ilişkiler bağlamında incelenmelidir.
Sevgili Berna Moran‘ın Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış kitabını kendimize kaynak belirleyerek buna bir örnek verelim:
Galip’in “Beni Tanıdınız mı?” başlıkla yazısındaki serüven, Dante’nin İlahi Komedya’sındaki serüven ile koşutluklar gösterir. Söz konusu bölümde Galip, bir Manken Atölyesi’ne götürülür ve yer altındaki dehlizlerde Umutsuz Mankenler’i görür. “Mankenler Cehennemi” denilen bu yeraltı dehlizleri, Dante’nin Vergilius eşliğinde gezdiği Cehennem’i anımsatır. Dante ve Vergilius Araf’ı da gezdikten sonra Cehennem’e geldiklerinde, Vergilius yerini Beatrice’e bırakır. Aynı şekilde, Süleymaniye Camii gezildikten sonra minareye çıkmak için de mimar yerini Belkıs’a bırakır.
Sonuç olarak, Kara Kitap, metinlerarasılık, göstergebilim ve dilbilim açısından da önemli bir eserdir.
Bir ikinci örnek üzerinde daha duralım.
Göstergebilim hakkında bilgi verirken, metinlerarası ilişkiye de ayrıntılı olarak değindik. 6 da metiniçi ve metinlerarası ilişkilerle örülmüş bir eserdir. Birkaç örnekle açıklamaya çalışalım.
“…kıvırcık falan da değilim hiç de! Belki biraz… Dalgalı mı ne!” (s. 35) cümlesiyle anlatılan karakterin sonraki sayfalarda Newton’a göndermede bulunulan bir bölümde, “Hâlihazırda uzun, kıvırcık falan değil de, belki biraz dalgalı mı ne olan saçlarımı…” (s. 95) cümlesiyle yansılanması, metiniçi ilişkiye iyi bir oluştur.
“Bir artı dört artı bir, eşittir altı eder.” cümlesinin sık sık tekrarlanması da, eserin yapısı ve anlamı üzerine yine metiniçi göndermeye farklı bir örnek teşkil eder.
Metinlerarasılık kuramına bir örnek vermek gerekirse;
“Cehennem, araf, cennet…” diye başlayan bir motifte bölümlendirmelerin “kanto” vurgusuyla yapılması ve “Yaşam yolunuzun ortasında, karanlık mı karanlık ve yeşil bir ormanda…” ifadesiyle ilgili bölümün devamı, Dante’nin İlahi Komedya eserine açık göndermelerle metinlerarası ilişkiye net bir örnektir. Emre Karadağ’ın 6 isimli kitabından metiniçi ve metinlerarası ilişkiye dair örnerlerle bu konuyu tamamlamış olalım.
6 isimli kitapta İskoç filozof Hume’dan Descartes’a, Rosseau’dan Nietzsche’ye, Simurg Kuşu’undan Aeneis Destanı’na kadar pek çok metinlerarası göndermeler de yine dikkat çekicidir.
Postmodernizm ve metinlerarasılık, birbirini besleyen, biri diğerini büyüten iki kavram olarak gösterilebilir. Yazımızda örnek çözümlemelerini yaptığımız 6 ve Kara Kitap da postmodern roman/novella ve Türk edebiyatında metinlerarasılık için incelenebilecek eserlerden yalnızca iki tanesidir.
Yazımızı tamamlarken, postmodern edebiyatla yaşam alanı bulan büyülü gerçekçilik ve fantastik akım hakkındaki yazımıza da göz atabileceğinizi belirtelim. Diğer yandan, edebiyatta postmodern akım yazımıza da göz atabilirsiniz.
Göstergebilim nedir, dil ve anlatım özellikleri nelerdir? Göstergebilim ile ilgili makaleler ve kitapların kısa bir derlemesini paylaşmaya çalıştık.
Göstergelere bilim dahilinde bakabilmek, birini diğerinden özel kılan etkenlerden biri olsa gerek.
Yorum Yap