Distopik kitaplar nedir, nasıl yazılır? Distopya edebiyatı nedir, özellikleri nelerdir? Distopya türleri, yazarları için neler söylenebilir, biraz bunları konuşalım.
Zor iştir yazmak, hele bilinmeyen bir yaşamın kapılarını aralamak. İşte, distopya o bilinmeyen evrendir; öngörü ister, hayal gücü ister, gözlem ister. Ancak bu sayededir ki okuru bağlayabilecek bir kurgu yaratılabilsin.
Okuduğunuz bu içerik, aslında bir tür durum tespiti niteliğinde de olacaktır; bu ifade kenarda dursun.
Evet, konumuz distopya olsun.
Öncelikle, distopya kitap türü nedir, distopik kitap/roman ne demek, distopik kurgu ne demek, distopik roman özellikleri nelerdir, bu alt başlığımızla girişi yapalım.
Uzun bir makale olacak, hazırlanın!
Distopik kitaplar nedir, nasıl yazılır?
Distopya anlamı nedir, bu konuya girmeyeceğim; distopya hakkında kapsamlı bir bilgi vermek değil amacımız. Yine de distopya kelime anlamı için kısaca “kötü yer” diyebiliriz; yani, anti-ütopya tezini vurgulamak için kullanılan bir tanımdır.
Peki, ütopya ne demektir, onu da başka bir uzun mu uzun makalemizde ayrıca konuşacağımızı belirtelim.
Hemen bir ara bilgi olarak değinelim ki, distopya ne demek, TDK bu konuya pek karışmıyor. (En azından şimdilik.)
Devam edelim.
E bu durumda distopik evren ne demek? En “kötü yer” kurgusunu yapan, en sıra dışı, en çarpıcı hayal gücünü yaratan kitapları, distopik eser ne demek sorusunun yanıtı olarak verebilir miyiz?
Verebiliriz.
Cümle biraz karışık oldu, değil mi? Yani, kısaca, fantastik, bilim kurgu, belki gotik, türünden bağımsız olarak, başka bir dünyanın (ama kötü olan) kapılarını biz okurlara aralayan eserler -kitap, film, tiyatro-, distopik anlamı nedir sorusunun da somutlaşan, cisimleşmiş yanıtıdır.
Sevenleri çoktur distopik eserlerin. O kadar ki, kitapseverden fazla “distopyasever” vardır belki!
Hiciv de vardır distopyada, mizah da. Gerçekçi olduğu kadar gerçeküstüdür ayrıca. Bu türü daha iyi anlamak için önce ütopyanın ne olduğunu konuşmamız gerekirdi belki ama dedik ya, şimdilik bu konuya girmeyelim, belki hiç!
Uzatmayalım.
Edebiyatta distopya dedik de, distopya türünde kitaplar isteyenler, distopya yazmak istiyorum diyenler, dikkat! En ünlü distopya kitapları listesi birazdan (hem yazılı hem görsel) sizler için gelecek. Böylece, distopya edebiyatının dört (4) temel kitabı hangisidir, ona da bir göz atmış olacağız. Çünkü distopya konulu kitaplar deyince, bir kare as’tan bahsetmek pek tabii mümkün, hatta bir anlamda zorunlu gibi.
Evet, distopya roman örnekleri için, şöyle bir bakalım:
Distopik romanların en iyi ve yetkin örneklerini Orwelllarda, Bradburylerde, Zamyatinlerde, Huxleylerde bulduk; distopya yazarları için en iyi isimlerdi her biri. 1984’leri, Fahrenheit 451’leri, Cesur Yeni Dünyaları, Bizleri okuduk; distopya örnekleri nelerdir sorusuna başyapıt seviyesinde yanıttı hepsi. Distopik roman önerileri isteyenler için de kısa ve güzel bir liste oldu. Distopik eserlerin en ünlüsü de bu saydıklarımızdır zaten.
Distopya edebiyatı ne demek, distopya nedir, örnek üzerinden biraz olsun anladık sanıyorum.
Şimdi, distopya tarzı, türü kitaplar için birkaç da soru cevap yaparak makalemizi renklendirebiliriz aslında. Başlayalım mı, başlayalım!
Distopya kitapları listesi
Distopik kitap ne demek, öğrendik gibi. Şimdi de distopik romanlar nedir, bir bakalım kısa listemizin devamına.
✔️ Otomatik Portakal distopya mı, evet, bir Anthony Burgess klasiği. Onca kötülüğü nasıl da yumuşatarak aktarıyor okuruna!
✔️ Mülksüzler distopya mı, o da evet; Le Guen’nin bilim kurgu distopya kitapları arasında gösterilen başyapıtı. Hatta distopik bilim kurgu nedir, kitapları hangileridir diyenlere benzersiz bir örnektir.
✔️ Körlük kitabı distopya mı, evet, ona da evet; Saramago’nun fantastik eseri. Kimsenin görmediği bir dünya düşünün!
✔️ Peki Damızlık Kızın Öyküsü distopya türünde bir eser midir, yanıt; evet, elbette öyledir.
Bu arada, söylememek olmaz: İlk distopik roman örneği olarak kimi kaynaklarda Jonathan Swift’in Güliver’in Gezileri, kimilerindeyse Jack London’un Demir Ökçe’si gösterilmektedir. Hangisi olursa olsun, ikisini de seviyoruz.
Distopik yazarlar ve en iyi distopya kitapları konusundaki bu kısa soru cevap bölümümüzü, genel listemizi bu genişlemiş hâliyle tamamlamış olalım.
Geçelim.
Bugün de okuyoruz distopik eserleri, hem de yerli. Aradan geçmiş yüz sene belki.
Düşünüyoruz!
Distopik türlerin okuyucusundan istediği de düşünmesi değil midir zaten?
Düşündük!
Aradan dört beş nesil geçmişken (her nesli on beşer seneden kabul edersek), teknolojiden sanata her alan değişim ve gelişim göstermişken, nasıl olup da hâlâ aynı teknikte, yapıda ve kalıpta distopik kitaplar okuyabiliyoruz?
Distopya kitap önerileri isteyenler sayısız eser bulabilirler ama farklı da bir kitap olsun diyorlarsa, bunun boşluğunu ne yazık ki hissedeceklerdir.
Bu süreçte edebiyat da değişmiştir üstelik, roman değişmiştir, değişimini de sürdürecektir. Diğer yandan, belli ki bugünün en bilinen isimlerinden yüz yıl önceki kitapların bir benzerlerini okumaya daha uzun süre devam edeceğiz. (Hatırlatalım, “tespit” demiştik birkaç satır önce.)
Distopik kitap nedir, distopik eser ne demek gibi sorulara farklı eserler eşliğinde yanıt verebilmeliyiz artık. Peki veremiyor muyuz? Belki tam olarak hayır!
Bazı sorularımız var bizim okurlar olarak: Distopya nasıl yazılır, distopik evren nedir, distopik düşünce ne demek olabilir?
Peki ya yanıtlar?.. Okuduğumuz tüm distopya kitap örnekleri gösteriyor bize aslında bir ölçüde; hayal dünyamız da okuduğumuz kitapların seviyesi nispetinde harekete geçiyor.
Distopik kitap önerileri ve George Orwell etkisi
Bir ölçüde konuştuk, paylaştık: Distopya nedir ve örnekleri nelerdir? Şimdi biraz da, alt başlığımızda da belirttiğimiz gibi, Orwell üzerinde duralım istiyorum.
Elli yıl sonrasını anlatmaları, “tele-ekran”ları, “Big Brother”ları, kitap yakmaları, düşünsel ket vurmaları, hep aynı yapıda ve alışılagelmiş anlatımda yeterince okuduk. Görüyoruz ki distopya ile ilgili kitaplar belki gereğinden fazla. Dahası, bu tür eserlerde genellikle toplumsal yapı üzerine yoğunlaşılmıştır, ki distopik romanlarda toplumsal kurgu birbirini pek öyle aratmamaktadır.
Nasıl yani? İşte, kötü bir yaşam; kötü insanlar, kötü yönetim, sindirilmiş düşünce ve duygular, bilim kurgu filmlerinden fırlamış bazı sahne ve olaylar.
Bu bağlamda değerlendirince, distopik toplum ne demek sorusuna da yanıt niteliğinde fikirler oluşuyor dimağımızda. Kısa ve basit bir kalıpla diyebiliyoruz ki, distopya tanımı, yozlaşmış bir toplumsal yapıyı işler, serimler.
Distopya nedir, kitap özelinde birazcık anlatabildik ve artık epey anladık gibi. Toplum kodlarını da anladık sanki; korkulu bir rüya, bir kâbus, değil mi?
Kâbus demişken, distopik bir kâbus örneğini, birkaç satır sonra vermiş olacağız.
Diğer yandan, sıra dışı bir örnek olarak Orwell’ın Hayvan Çiftliği, alegorik yapısıyla ilginç bir yer edinmiştir kendine. (Hayvan Çiftliği distopya mıdır sorusuna da yanıt bulmuş oluyoruz böylece.)
Distopya George Orwell ile başka bir anlam bulmuş, boyut kazanmıştır âdeta; özellikle 1984’le, Hayvan Çiftliği ile böyledir bu. Öyledir ki, bir yazar düşünün, distopik, yani “bir kötü yer” örneği çıkarsın size yazınsal anlamda ve hiçbir ideolojik anlayışa yaranamasın.
İlginç, değil mi? İdeolojik konulara girmeden, kısa bir değinmeyle diyeceğiz ki, Orwell’ın kitaplarında çizdiği toplumsal yapı ve işleyiş (özellikle Hayvan Çiftliği’nde) hem kapitalist hem komünist/sosyalist anlayışı benimseyen yönetimlere ters düşsün.
Daha somut ifadeyle, hem İngiltere’yi, Amerika’yı hem de Rusya’yı rahatsız etsin bir kitap, dolayısıyla yazarı. Herhalde bir biz Türkleri rahatsız etmemiştir o muhteşem alegorik/simgesel eser Hayvan Çiftliği; o da belki çocuk kitabı sanıldığından olsa gerek!
Elbette ciddi ve samimi değiliz bu konuda.
Geçelim.
Kısa distopya örnekleri üzerinde de duracağız birazdan, geliyoruz bu alt başlığa da; sizleri sıra dışı, kurgu dışı, distopyanın da dışı bir eserle tanıştıracağız, az kaldı.
Türk romanında distopya ve Yaşar Kemal damgası
Hemen her ülke edebiyatında olur da Türk edebiyatında distopik eserler olmaz mı?
Olmaz olmaz!
Edebiyatımızda bu anlamdaki ilk örnek, bazı incelemelere göre Yaşar Kemal’in Filler Sultanı ile Kırmızı Sakallı Topal Karınca’sı gösterilmekte. Ne isim ama!
Yaşar Kemal deyince, edebiyattan fazlasını anlıyoruz; odur ki toplumsal katmanları destansı bir yapıyla sergileyendir, sınıfsal çatışmaları toprak reformu gibi hassas ve ilkesel bir konu üzerinden işleyendir.
(Uzun bir parantez açıyorum: İnce Memed’i bu denli özel kılan, toprak reformunu edebiyatımızda ilk işleyen eser olmasındadır, Berna Moran’ın yalancısıyım. Yoksa, çok özellikli bir kurgu olduğundan bu denli yer edindiğini düşünmenin doğruluğu tartışılır, bu da şahsi kanaatimdir tabii.)
Bakınız, eşkıya roman kalıplarını yazarımızın nasıl ince ince dokuduğunu anlattığımız makalemizi buradan okuyabilirsiniz.)
Ve devamla diyebiliriz ki, Yaşar Kemal, büyülü gerçekçilik akımının ülkemizdeki en yetkin temsilcilerindendir de. O destansı dil, büyülü anlatım, pek tabii Marquez ile ilişkilendirilecekti. Büyülü gerçekçilik akımına dair derinlemesine bilgi edinmek isteyenleri de ilgili makalemize buradan davet edelim. (Bağlantıya tıklamanız gerektiğini yine de hatırlatalım.)
Distopik ne demek sorusunun yanıtını Türk edebiyatı özelinde de ararken, “distopya romanlar kimin eseri” listemizde bir isim ve kitap daha analım:
Özellikle kuramsal eserleriyle tanıdığımız, edebiyatımızın “hezârfen”i olarak görebileceğimiz profesörü Tahsil Yücel, Gökdelen isimli kitabıyla distopik türün bir örneğini vermiştir.
Hezârfen diyoruz, çünkü edebiyatımızın her alanında emeği vardır.
Türk distopya kitapları için de birkaç örnek sıraladığımıza göre sanıyoruz ki akışa devam edebiliriz.
Distopya ne demektir, en güzel distopya kitapları hangileridir, biraz biraz fikir sahibi olduk, listemizi oluşturduk, bir (1) eksikle! Şimdi, tekraren soruyoruz: Farklı bir distopya örneği, alıntıları mı istiyorsunuz? Bambaşka, adını sanını duymadığınız (belki bir daha da duymayacağınız) distopik kitap önerileri mi arıyorsunuz?
O hâlde, başka türlü bir distopya örneğiyle tanışmanın zamanıdır.
Distopya yazıları, örnekleri merak edenler için paylaşmış olalım.
Evet, bir bakalım:
Distopya örneği kısa olsun mu diyordunuz? – Parodik bir PARODİ
Kitap önerileri distopya özelinde sürsün diyoruz ve işte distopik, ütopik, ironik, parodik bir hiciv: Parodi. Distopya denemeleri, önerileri isteyenler için…
Yatağında döner huzursuzca, bir kâbustan uyanırcasına. Vakit gelmiştir; uymamak düşünülemez bile tele-ekranın uyarısına:
-Hey, sen; yatağında dönen! Haydi, zıpla!
Zıplar yatağında dönen, ki yoktur bir adı, geçirdiği gibi üzerine şekilsiz ve renksiz bir tür çarşafı…
-Şekil kısmını anladık da bir rengi mecburen olmalı.
Her rengi biraz andırırken hiçbir renge tam olarak benzemediği içindir ki…
-Hey, siz, ikiniz; yazan ve yatağında yuvarlanan! Bırakın gevezeliği.
Tele-ekranın emrine itaat kaçınılmazdır. Çaresiz, işlerine dönerler.
-Bizde de vardı, der izleyici kılığındaki George Orwell, bu tele-ekran şeysi ama totalitarizm döneminde kaldı. İzleyelim bakalım, neler çevirmişler.
Kapıda bir sığırtmaç, sallar değneğini. Yürürler tek sıra hâlinde, güdüleri gereği. Dört ayak üzerindedirler sığırtmaç göründüğünden beri! İsimlerini yatakta, cinsiyetlerini örtünün altında, türlerini kim bilir hangi şartlarda bırakmış olan bu varlıklar, çoktan kanıksamışlardır evrimin tersten işlediği bu yeri.
-Evet, der sığırtmaç, ilk ders matematikti bildiğiniz gibi.
Başlar karalamaya. Bir süre sonra şöyle bir şey belirecektir tahtada:
O Pi=0
Ve sıra gelmiştir anlatmaya:
-Taaa milat öncesinden bu yana Yunanlısından Yunanlı olmayanına kadar üzerinde tartışılan bir konuya biz açıklık getirdik! Bu gördüğünüz, bir çemberdir. Nasıl da benziyor sıfıra! Yanında da çemberi tanımlayan bir rakam, yani Pi sayısı vardır. Onun yanında da Pi sayısının değeri, yani sıfır yer alır. Bu sayıyla ilgili bir sürü lüzumsuz rakama başvurulmuştur. Yetmemiş, bir de arasına virgül konulmuştur. Şimdi şöyle bir baktığınızda tahtaya… Değil mi ama!
Oradan biri kafası olduğu tahmin edilen yerini sallar örtünün altından, anlıyormuşçasına!
-Adına çember denilen bu şekil, ne kadar da benziyor sıfıra!
Öğretildiği gibi, başlarlar tekrara:
-Ne kadar da benziyor sıfıra!
-Böyle olunca da çemberin çapını, mapını ve daha birtakım başka ayrıntılarını hesaplamakta kullanılacak rakamın sıfır olacağına karar verdik. Yaniii, Pi denilen bu ucube sayıyı sıfırladık…madık da sıfıra sabitledik! Şimdi geldik, etkisiz elemana.
–Benim… bir özgül ağırlığım var. Ayıp oluyor ama!
-Kim konuşuyor ya!
Baktı ki sığırtmaç ortalık karışacak, değneğini vurur tahtaya:
-Çocuklar, susun! İnşa ve ihya ettiğimiz yeni matematik uyarınca!…
Sığırtmacın telefonu çalar bu arada:
-Yetti kullandığınız, der Harezmi, ilmimi! Tahtayı sıfırlayın hemen şimdi.
Çabucak siler tahtayı, eli ayağına dolaşan diğeri.
Muhasebe dersi…
Giren Çıkan
Para Sayma Makinesi
0
0
∞ 0 -∞
0
0
-Muhasebe dediğin bir denge meselesidir; giren sonsuz olunca, çıkan da ister istemez diğer taraftan sonsuz olacaktır ki o da bir çeşit sıfırdır! Kişi başına düşen gelir gibi yani. Tabii bu aslında iktisadın konusudur ama iktisatla muhasebe de zaten aynı şey değil midir! Şimdi, diyelim ki birine giren sıfırdır; diğerine de bir milyon olsun. İkisi birbirini dengeleyecektir! Yalnız, yine de çaktırmamalı!
Zil çalar ama kimse kımıldamaz; işlemek gerekir edebiyatı.
–İşsizler;
Yenik bir zamanın yenik insanları.
Ne büyük şans, sıfırlayacak paraları olmamaları! Değil mi potansiyel işsizler!
Yine kafalarını sallarlar dinleyenler.
-Din dersi sloganımızdan ne haber?
Söylenirler hep beraber:
-Bir imam bir hahama gel beraber bir hamamda, demiş!
-Bilirsiniz, bana bedenci derler! Sıradaki ders, sıfır pozisyonuna geçiş!
Ezberden duygusuz bir deyiş:
–Senin önüne ben yatarım!
-Hepiniz yatacaksınız! Hem de yuvarlanacaksınız! Yuvarlaklar sizi! Sıraya girin bakayım.
Neyse ki…
-Evladım, der Refakatçi. Sabah oldu, kahvaltın hazır, kalk hadi.
Yatağında döner huzurla, bir rüyaya dalarcasına. Yüzünde gülümsemesi…
-Anne, der Ziyaretçi, hepsi bir kâbustu değil mi?
Distopya türü nedir, işte aşağı yukarı böyle bir şeydir! Hayal et, not al, distopya örnekleri oku ve tekrar yaz; en yetkin distopik yazarlardan biri olmanız kaçınılmaz!
Evet, distopya roman nedir sorusuna karşılık değildir Parodi belki, çünkü roman değildir. Distopik hikâye nasıl yazılır sorusuna da yanıt vermiş olmadık, çünkü Parodi öykü ya da şiir ya da tiyatro ya da herhangi bir yazınsal tür de değildir az önce de belirttiğimiz gibi. E peki nedir? Bir anlamda hepsi, bir başka anlamda hepsinin parodisi, kurgu dışı, sıra dışı (ama bu, güzel demek değildir elbette) bir tür “hezeyan”dır.
İlginizi çekti mi?
Hayır mı?
Yine de Parodi – Bunları da Kör’dü Türkiye hakkında daha ayrıntılı bilgiyi tam olarak buradan edinebilirsiniz.
Bakıyorum da, kısaca yazalım derken distopya ile ilgili kompozisyon çıkarmışız ortaya, af ola!
Distopya örnekleri, çeşitleri, eserleri çoktur ama birinde diğerinden farklı motifler bulmak zordur. Distopya yazarı merak edenler için de yukarıda birkaç isim andık, distopik eser örnekleri sıraladık.
Bitirelim mi yavaş yavaş? Evet, çünkü distopya romanı nedir, distopya anlamı ne demek değildir derken anahtar kelimelerle bulamaç yapılmış sıkıcı bir yazıya doğru evriliyor gibiyiz!
Son olarak, distopya örneği kitaplar çoksa da tek bir eseri, kendi (aslında yalnızca distopik diyemeyeceğimiz, hem ütopik, mizahi ve hiciv de olan) eserimi, Parodi’yi ön plana çıkarmış oldum.
Distopya ile ilgili makaleler arayanlar için faydalı olduğundan şüphem yok!
Distopik roman nedir, distopik roman örnekleri nelerdir, hatta ilk distopya örneği konusuna kadar uzandık, distopik kitaplar/yazarlar ve fazlası… Distopik sanat, sanatçının hayal gücünün genişliği, bitimsizliği ölçüsünde sınırsızdır; distopik sürrealizm olarak da tanımlayabileceğimiz bir gerçeküstücülüğün sanatsal -ama resim, ama edebiyat, ama sinema, fark etmeksizin- yansıması ve yankısıdır.
Bitirdik!
Keyifle olsun…
Distopya ile ilgili şu sıralar bazı yazılar okudum. Paylaşım için teşekkür ederim.